Πάλα (σπάθη) και Γιαταγάνι: δύο αγχέμαχα όπλα της Ελληνικής Επανάστασης 1821

.

Στη σύζυγο μου Νέλλυ, για την έμπνευση και την ενθάρρυνση που μου προσφέρει.

.

Η πάλα του Νικηταρά του Τουρκοφάγου. Η οδοντωτή λεπίδα της ήταν ιδιαίτερα φονική και ανήκει σε αραβικό τύπο σπάθης.

.

Περικλής  Δεληγιάννης
.
Τα παρακάτω αγχέμαχα όπλα χρησιμοποιήθηκαν κατά την Επανάσταση του 1821-1829 τόσο από τους Ελληνες μαχίμους όσο και από τους Αλβανούς, Τούρκους και Αιγύπτιους αντιπάλους τους.
Η «πάλα» ήταν κυρτή σπάθη κεντροασιατικής απώτερης προέλευσης, συχνά με ευρεία λεπίδα. Ο μαχητής την έφερε σε «θηκάρι» (ξιφοθήκη) το οποίο άλλοτε στερεωνόταν στο «σελάχι» του και άλλοτε αναρτάτο στην αριστερή πλευρά του με τελαμώνα, ο οποίος στηριζόταν στον δεξιό ώμο. Κυρίως οι ναυτικοί την αναρτούσαν με τον δεύτερο τρόπο, αλλά τη χρησιμοποιούσαν σπάνια.

Διάφοροι τύποι γιαταγανιων.  Η κόψη της λεπίδας βρίσκεται στην κοίλη πλευρά, όπως στην περιπτωση της αρχαίας κοπίδος ή φαλκάτας. Το τρίτο από πάνω γιαταγανι της εικόνας ανήκει σε έναν υστερότερο τύπο με σχεδόν ευθεία λεπίδα.

.

Γενικά, παρά την συνήθη άποψη ότι η πάλα ήταν ευρέως διαδεδομένη τουλάχιστο στους «στεριανούς», στην πραγματικότητα αυτό δε συνέβαινε. Όπως συμπεραίνεται από τις πηγές, η ιδανική οπλοσκευή ενός χερσαίου μαχίμου περιελάμβανε ένα καριοφίλι, δύο πιστόλες και ένα γιαταγάνι. Το καμπυλωτό «γιαταγάνι» ή «μάχαιρα» θεωρείται συχνά όπλο τουρκικής καταγωγής, προερχόμενο από τα δρεπανοειδή ξίφη που χρησιμοποιούνταν από αιώνες στην Ασία. Ωστόσο η άποψη μου είναι ότι πιθανώς έλκει την προέλευση του από ένα δημοφιλές αρχαίο όπλο της Μεσογείου: το σχήμα της λεπίδας του είναι σχεδόν όμοιο με εκείνο της αρχαίας «κοπίδας» ή «μάχαιρας» ή «φαλκάτας» (falcata), ένα όπλο ενδεχομένως αρχαίας μικρασιατικής προέλευσης το οποίο γνώρισε μεγάλη διάδοση στη Μεσόγειο. Πιθανώς οι Τούρκοι το παρέλαβαν από τους εντόπιους, όταν εγκαταστάθηκαν στη Μικρά Ασία κατά τους 11ο-12ο αι., εντούτοις δεν μπορούμε να αποκλείσουμε και την πιθανή τουρκική καταγωγή του.

Δεν γνωρίζω κάποια στοιχεία που να υποδεικνύουν την επιβίωση της αρχαίας κοπίδας ή κάποιας παραλλαγής της στον Βυζαντινό στρατό, ωστόσο δεν αποκλείεται να επιβίωσε μεταξύ των ατάκτων μαχίμων ή “πολιτοφυλάκων” της Αυτοκρατορίας έστω και με το μέγεθος μαχαιριού. Το γιαταγάνι ενδεχομένως εξελίχθηκε από ένα τέτοιο “καθημερινό” όπλο.

Γιαταγάνι στο οποίο φαίνεται η χαρακτηριστική απόληξη της λαβής. Ο συγκεκριμένος τύπος λαβής χρησιμοποιείται ενίοτε ως επιχείρημα υπέρ της τουρκικής προέλευσης του όπλου.
.

Πάλα μετρίου μεγέθους στην ξιφοθήκη της.

.

Περικλής Δεληγιάννης

.