Η απώλεια της Μικράς Ασίας θεωρείται συχνά ως ο αποφασιστικότερος παράγοντας που επέφερε την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Μικρά Ασία υπήρξε ο εδαφικός πυρήνας της αυτοκρατορίας κατά τη Μεσοβυζαντινή Εποχή. Ήταν μια πλούσια και πολυάνθρωπη χώρα αρκετών εκατομμυρίων κατοίκων, η κύρια πηγή πόρων, πρώτων υλών, ανθρώπινου δυναμικού, υπαλλήλων και στρατιωτών για το Βυζάντιο. Η απώλεια της υπήρξε, πράγματι, σημαντικότατο αίτιο της κατάρρευσης της αυτοκρατορίας. Ωστόσο, αυτή η κατάρρευση οφειλόταν σε απώτερες και ευρύτερες πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, στρατιωτικές, θρησκευτικές, εθνολογικές κ.α. αρνητικές παραμέτρους που επέφεραν καταρχήν την πτώση της βυζαντινής Μικράς Ασίας και έπειτα των υπολοίπων αυτοκρατορικών εδαφών και τελικά της ίδιας της πρωτεύουσας.

Τα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα που επέφεραν την πτώση της Βυζαντινής Μικράς Ασίας είναι γνωστά. Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι η διαδικασία με την οποία τα εκατομμύρια των Βυζαντινών της Μικράς Ασίας του 10ου αιώνα «εξαφανίσθηκαν» για να περιορισθούν σε λίγες εκατοντάδες χιλιάδων κατά τον 16ο αιώνα σύμφωνα με τις οθωμανικές απογραφές των αρχών του εν λόγω αιώνα. Αυτή η διαδικασία της δημογραφικής κατάρρευσης του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία του εξισλαμισμού του μεγαλύτερου μέρους του κατά τους κρίσιμους 11ο-15ο αιώνες, εξετάζεται εξαντλητικά στο παρόν μνημειώδες έργο του Σπύρου Βρυώνη το οποίο εκδόθηκε αρχικά στις ΗΠΑ με τον τίτλο The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century από την UNIVERSI’I’Y OF CALIFORNIA PRESS. Το βιβλίο μεταφράσθηκε και εκδόθηκε στην Ελλάδα από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης με τελευταία επανέκδοση του το 2008 (από όσο γνωρίζω). Παρότι αρκετοί Μικρασιάτες Ελληνες και άλλοι χριστιανοί έχασαν τη ζωή τους ή κατέφυγαν σε γειτονικές χριστιανικές περιοχές και χώρες κατά τους καταστροφικούς για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας 11ο-15ο αιώνες, οι περισσότεροι παρέμειναν και εξισλαμίσθηκαν.

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου ο συγγραφέας παρουσιάζει μία γενική εικόνα της Βυζαντινής Μικράς Ασίας κατά τις παραμονές της σελτζουκικής κατάκτησης. Στο δεύτερο κεφάλαιο ασχολείται με την πολιτική και στρατιωτική κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία. Οι αρχές του μετασχηματισμού της μεγάλης χερσονήσου από μία εκτεταμένη βυζαντινή χριστιανική χώρα σε τουρκική και μουσουλμανική εξετάζεται στο τρίτο κεφάλαιο. Στο τέταρτο κεφάλαιο ερευνάται η παρακμή της Εκκλησίας στη Μικρά Ασία κατά τον 14ο αιώνα. Στο πέμπτο κεφάλαιο ο συγγραφέας ασχολείται ειδικά με το φαινόμενο του εξισλαμισμού. Στο έκτο κεφάλαιο εξετάζεται ο αντίκτυπος και οι γενικές αρνητικές συνέπειες που είχε η απώλεια της βυζαντινής Μικράς Ασίας για τον Βυζαντινό κόσμο. Στο έβδομο κεφάλαιο ανιχνεύονται τα βυζαντινά κατάλοιπα στην Μικρά Ασία μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με μία τετρασέλιδη ανακεφαλαίωση.

Όπως το χαρακτήρισα και προηγουμένως, πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο, έργο ζωής για τον Σπύρο Βρυώνη (Speros Vryonis) ο οποίος διέπρεψε στις ΗΠΑ ως ιστορικός ειδικευμένος στην αναφερόμενη περίοδο και γεωγραφικό χώρο. Πρόκειται για ένα έργο που πρέπει να μελετηθεί από οποιονδήποτε ενδιαφέρεται να κατανοήσει σε βάθος την εν λόγω επώδυνη διαδικασία εξισλαμισμού και δημογραφικής κατάρρευσης του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στον ίδιο τον εδαφικό πυρήνα της Αυτοκρατορίας.

.

Περικλής Δεληγιάννης